زمان تقریبی مطالعه: 14 دقیقه
 

ابن ابی‌حاتم عبدالرحمان‌ بن‌ محمد تمیمی‌ رازی





اِبْن‌ِ اَبی‌حاتِم‌، عبدالرحمان‌ بن‌ محمد بن‌ ادریس‌ بن‌ منذِرِ تمیمی‌ حنظلی‌ رازی‌ (۲۴۰-۳۲۷ق‌/۸۵۴ - ۹۳۸م‌)، از محدّثین، فقها و مفسّرین شافعی در قرن سوم و چهارم هجری بوده است.


۱ - معرفی اجمالی



ظاهراً ابن ابی‌حاتم در ری‌ زاده‌ شد و سال‌های‌ نخستین‌ زندگیش‌ را در همین‌ شهر گذراند و از پدر خود ابوزُرْعه رازی‌ دانش‌ و حدیث‌ آموخت‌ و نیز از فضل‌ بن‌ شاذان‌ نیشابوری‌ قرائت‌ قرآن‌ فرا گرفت‌. ابن‌ ابی‌حاتم‌ یکبار در سال ۲۵۵ق‌/۸۶۹م‌ و بار دیگر در سال ۲۶۰ق‌ همراه‌ پدر به‌ حج‌ رفت‌. سپس‌ خود در سال ۲۶۲ق‌ به‌ طلب‌ علم‌ رهسپار شام‌ و مصر گردید و ۷ ماه‌ در مصر اقامت‌ گزید و از عالمان‌ و فقیهان‌ و محدّثان‌ آن‌ دیار فقه‌ و حدیث‌ آموخت‌. آن‌گاه‌ در سال ۲۶۴ق‌ عازم‌ اصفهان‌ شد. روشن‌ نیست‌ که‌ در چه‌ زمانی‌ از این‌ سفرها به‌ ری‌ بازگشته‌، اما قطعی‌ است‌ که‌ در ری‌ درگذشته‌ است‌.
[۱۱] عامری‌، محمد، غربال‌ الزمان‌، ج۱، ص۲۸۵.
او در محرم سال ۳۲۷ هجری وفات یافت.

۲ - جایگاه علمی و اخلاقی



از قراین‌ چنین‌ بر می‌آید که‌ وی‌ در عراق‌ و بغداد، که‌ در آن‌ روزگار کانون‌ فقه‌ و حدیث‌ بود، از شهرت‌ و منزلت‌ علمی‌ بسیار برخوردار بوده‌ است‌.ابن‌ ابی‌حاتم‌ را حافظ، ناقد، شیخ‌الاسلام‌ و ثقه‌ خوانده‌اند. از فضایل‌ اخلاقی‌ و معنوی‌ و زهد و پارسایی‌ او بسیار یاد شده‌ است‌. پدرش‌ درباره او گفته‌ که‌ در عبادت‌ کسی‌ را برتر از او ندیده‌ و حتی‌ گناهی‌ از او سر نزده‌ است‌.

۳ - مذهب فقهی و کلامی



گرچه‌ مذهب‌ فقهی‌ و کلامی‌ وی‌ آشکارا یاد نشده‌، اما محمد عَبّادی‌ او را از فقیهان‌ شافعی‌ دانسته‌ است‌.
[۳۱] عَبّادی‌، محمد، طبقات‌ فقهاء الشافعیة، ج۱، ص‌ ۲۹.
هم‌چنین‌ وی‌ از محققان‌ و نویسندگان‌ بنام‌ اسلامی‌ در روزگار خود بوده‌ که‌ آثاری‌ در حدیث‌، فقه‌، کلام‌ و رجال‌شناسی‌ پدید آورده‌ است‌.

۴ - اساتید ابن ابی‌حاتم



ابن‌ ابی‌حاتم‌ افزون‌ بر پدرش‌ و ابوزرعه‌ و فضل‌ بن‌ شاذان‌، نزد کسان‌ دیگری‌ فقه‌ و حدیث‌ آموخت‌ که‌ بنام‌ترین‌ آنان‌ عبارتند از:
• جعفر بن‌ منیر رازی‌؛
• احمد بن‌ سنان‌ قَطّان‌؛
• احمد بن‌ منصور رمادی‌؛
• یونس‌ بن‌ حبیب‌ اصفهانی‌؛
[۳۸] علیمی‌، عبدالرحمان‌، المنهج‌، ج۲، ص۲۳.

• ابوالحسین‌ احمد بن‌ محمد بن ابی سلم رازی؛
[۳۹] کریمان‌، حسین‌، ری‌ باستان‌، ج۲، ص۲۸۳.

• ابوبکر محمد بن‌ فضل‌ موسی‌ قسطانی‌ رازی‌؛
• ابو سعید اَشَج‌ّ؛
• علی‌ ابن‌ منذر طریقی‌؛
• حسن‌ بن‌ عرفه‌؛
• یونس‌ بن‌ عبدالاعلی‌؛
• محمد اسماعیل‌ اَحمسی‌؛
• حجاج‌ بن‌ شاعر؛
• محمد بن‌ حسان‌ ازرق‌؛
• محمد بن عبدالملک بن زنجویه؛
• محمد بن مسلم بن‌ واره؛
• صالح بن احمد بن‌ حنبل‌؛
• احمد بن‌ اصرم‌؛
• علی‌ بن‌ جنید؛
• مسلم‌ بن‌ حجاج‌.

۵ - راویان ابن ابی‌حاتم



راویان‌ چندی‌ نیز از ابن‌ ابی‌حاتم‌ روایت‌ کرده‌اند که‌ اسامی‌ برخی‌ از آنان‌ بدین‌ قرار است‌:
• حسینک‌ تمیمی‌؛
• یوسف‌ میانجی‌؛
• ابو الشیخ عبدالله بن محمد بن‌ حیان‌ اصفهانی‌؛
• علی بن مدرک؛
• ابو احمد الحاکم‌؛
• احمد بن‌ محمد بن بصیر؛
• عبدالله‌ بن‌ محمد اسد؛
• احمد بن‌ عبدالله‌ اصفهانی‌؛
• ابراهیم‌ و احمد دو فرزند محمد بن‌ یزداد؛
ابراهیم‌ بن‌ محمد نصرآبادی‌؛
• علی‌ بن‌ قصّار؛
• ابو حاتم‌ بن‌ حبان‌ بستی‌.

۶ - آثار و تالیفات



برخی‌ از این‌ آثار که‌ جزو منابع‌ مهم‌ علمی‌ در موضوع‌ خود به‌ شمار می‌آیند، این‌هاست‌:
• آداب‌ الشافعی‌ و مناقبه‌؛
• تفسیر القرآن‌؛
[۶۹] کحاله‌، عمررضا، المنتخب‌ من‌ مخطوطات‌ المدینة المنورة.

• الجرح‌ و التعدیل‌؛
• زهد الثمانیة من‌ التابعین‌؛
[۷۴] بابانی بغدادی، اسماعيل بن محمد، ایضاح‌ المکنون‌، ج۲، ص۲۰۹.

• علل‌ الاحادیث‌؛
• المراسیل‌؛
[۷۶] بابانی بغدادی، اسماعيل بن محمد، ایضاح‌ المکنون‌، ج۲، ص۲۰۶.

• اصل‌ السنّة و اعتقاد الدین‌؛
[۷۷] بابانی بغدادی، اسماعيل بن محمد، ایضاح‌ المکنون‌، ج۲، ص۲۰۶.

• ثواب‌ الاعمال‌؛
[۷۸] بابانی بغدادی، اسماعيل بن محمد، ایضاح‌ المکنون‌، ج۲، ص۳۲۵.

• الرد علی‌ الجَهْمیّة؛
• العلل‌ المبوبّة علی‌ ابواب‌ الفقه‌؛
• فضائل‌ امامنا احمد؛
[۸۷] علیمی‌، عبدالرحمان‌، المنهج‌، ج۲، ص۲۳.

• الفوائد الکبری‌؛
• الکنی‌؛
• الزهد؛
• المزال‌ و المفسد؛
• المسائل‌؛
• المسند فی‌ الحدیث‌.
در میان‌ این‌ها الجرح‌ و التعدیل‌ مشهورترین‌ اثر ابن‌ ابی‌حاتم‌ است‌ که‌ بارها چاپ‌ شده‌ است‌. این‌ کتاب‌ از یک‌ سو مهارت‌ نویسنده‌ را در رجال‌شناسی‌ می‌نمایاند و از سوی‌ دیگر، با توجه‌ به‌ تاریخ‌ تألیف‌ آن‌ و نیز مطالبی‌ که‌ در آن‌ درباره نقد و جرح‌ و تعدیل‌ راویان‌ حدیث‌ و احوال‌ گروهی‌ از صحابه‌ و تابعین‌ آمده‌، از اهمیت‌ ویژه‌ای‌ برخوردار است‌.

۷ - مستندات مقاله



در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:
• ابن‌ ابی‌حاتم‌، رازی‌، عبدالرحمان‌، الجرح‌ و التعدیل‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۱ق‌/۱۹۵۲م‌.
• ابن‌ ابی‌یعلی‌، محمد، طبقات‌ الحنابلة، قاهره‌، ۱۳۷۱ق‌/۱۹۵۲م‌.
• ابن‌ حجر، احمد، لسان‌ المیزان‌، حیدر آباد دکن‌، ۱۳۲۹-۱۳۳۱ق‌.
• ابن‌ کثیر، البدایة و النهایة، قاهره‌، ۱۳۵۱-۱۳۵۸ق‌.
• بغدادی‌، اسماعیل‌ پاشا، ایضاح‌ المکنون‌، استانبول‌، ۱۹۴۷م‌.
• بغدادی‌، اسماعیل‌ پاشا، هدیة العارفین‌، استانبول‌، ۱۹۵۱م‌.
• حاجی‌ خلیفه‌، کشف‌الظنون‌، استانبول‌، ۱۹۴۱م‌.
• خطیب‌ بغدادی‌، احمد بن‌ علی‌، تاریخ‌ بغداد، بیروت‌، دارالکتاب‌ العربی‌.
• ذهبی‌، شمس‌الدین‌ محمد، تذکرة الحفاظ، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۹۰ق‌/۱۹۷۰م‌.
• سیوطی‌، جلال‌الدین‌، طبقات‌ الحفاظ، بیروت‌، ۱۹۸۳م‌.
• عامری‌، محمد، غربال‌ الزمان‌، به‌ کوشش‌ محمد ناجی‌ زعبی‌ العمر، دمشق‌، ۱۹۸۵م‌.
• عَبّادی‌، محمد، طبقات‌ فقهاء الشافعیة، به‌ کوشش‌ گستاو وِتستام‌، لیدن‌، ۱۹۶۴م‌.
• علیمی‌، عبدالرحمان‌، المنهج‌، به‌ کوشش‌ محمد محیی‌الدین‌ عبدالحمید، بیروت‌، ۱۹۸۴م‌.
• کحاله‌، عمررضا، المنتخب‌ من‌ مخطوطات‌ المدینة المنورة، دمشق‌ ۱۳۹۳ق‌/۱۹۷۳م‌.
• کریمان‌، حسین‌، ری‌ باستان‌، تهران‌، ۱۳۵۴ش‌.
• کوپریلی‌، خطی‌.

۸ - پانویس


 
۱. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۳۴.    
۲. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، ج۱، ص۴۳۲.    
۳. ابن‌ ابی‌یعلی‌، محمد، طبقات‌ الحنابلة، ج۲، ص۵۵.    
۴. بابانی بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیه العارفین، ج۱، ص۵۱۳.    
۵. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۳۴.    
۶. سیوطی‌، جلال‌الدین‌، طبقات‌ الحفاظ، ج۱، ص۳۴۷.    
۷. ابن‌ ابی‌یعلی‌، محمد، طبقات‌ الحنابلة، ج۲، ص۵۵.    
۸. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۳۴.    
۹. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۳۴.    
۱۰. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۳۵.    
۱۱. عامری‌، محمد، غربال‌ الزمان‌، ج۱، ص۲۸۵.
۱۲. ابن‌ ابی‌یعلی‌، محمد، طبقات‌ الحنابلة، ج۲، ص۵۵.    
۱۳. بابانی بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیه العارفین، ج۱، ص۵۱۳.    
۱۴. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۳۵.    
۱۵. ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج۱۱، ص۲۱۶.    
۱۶. سیوطی‌، جلال‌الدین‌، طبقات‌ الحفاظ، ج۱، ص۳۴۷.    
۱۷. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۳۴.    
۱۸. سیوطی‌، جلال‌الدین‌، طبقات‌ الحفاظ، ج۱، ص۳۴۷.    
۱۹. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۳۴.    
۲۰. ابن صلاح، عثمان بن عبد الرحمن، طبقات الفقهاء الشافعیه، ج۱، ص۵۳۴.    
۲۱. سیوطی‌، جلال‌الدین‌، طبقات‌ الحفاظ، ج۱، ص۳۴۶.    
۲۲. ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج۱۱، ص۲۱۶.    
۲۳. سیوطی‌، جلال‌الدین‌، طبقات‌ الحفاظ، ج۱، ص۳۴۶.    
۲۴. سیوطی‌، جلال‌الدین‌، طبقات‌ الحفاظ، ج۱، ص۳۴۶.    
۲۵. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، ج۱، ص۴۳۲.    
۲۶. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، ج۱، ص۴۳۳.    
۲۷. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۳۵.    
۲۸. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۳۴.    
۲۹. ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج۱۱، ص۲۱۶.    
۳۰. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۳۴.    
۳۱. عَبّادی‌، محمد، طبقات‌ فقهاء الشافعیة، ج۱، ص‌ ۲۹.
۳۲. خطیب‌ بغدادی‌، احمد بن‌ علی‌، تاریخ‌ بغداد، ج۷، ص۱۸۶.    
۳۳. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، ج۲، ص۱۲۸.    
۳۴. ابن‌ ابی‌یعلی‌، محمد، طبقات‌ الحنابلة، ج۲، ص۵۵.    
۳۵. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۳۴.    
۳۶. ابن‌ ابی‌یعلی‌، محمد، طبقات‌ الحنابلة، ج۲، ص۵۵.    
۳۷. ابن‌ ابی‌یعلی‌، محمد، طبقات‌ الحنابلة، ج۲، ص۵۵.    
۳۸. علیمی‌، عبدالرحمان‌، المنهج‌، ج۲، ص۲۳.
۳۹. کریمان‌، حسین‌، ری‌ باستان‌، ج۲، ص۲۸۳.
۴۰. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، ج۱، ص۴۳۲.    
۴۱. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۳۴.    
۴۲. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۳۴.    
۴۳. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۳۴.    
۴۴. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، ج۱، ص۴۳۲.    
۴۵. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۳۴.    
۴۶. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۳۴.    
۴۷. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۳۴.    
۴۸. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۳۴.    
۴۹. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۳۴.    
۵۰. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۳۴.    
۵۱. ابن‌ ابی‌یعلی‌، محمد، طبقات‌ الحنابلة، ج۲، ص۵۵.    
۵۲. ابن‌ ابی‌یعلی‌، محمد، طبقات‌ الحنابلة، ج۲، ص۵۵.    
۵۳. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۳۴.    
۵۴. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۳۴.    
۵۵. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۳۴.    
۵۶. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۳۴.    
۵۷. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۳۴.    
۵۸. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۳۴.    
۵۹. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۳۴.    
۶۰. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۳۴.    
۶۱. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۳۴.    
۶۲. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۳۴.    
۶۳. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۳۴.    
۶۴. بابانی بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیه العارفین، ج۱، ص۵۱۳.    
۶۵. ابن‌ ابی‌یعلی‌، محمد، طبقات‌ الحنابلة، ج۲، ص۵۵.    
۶۶. ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج۱۱، ص۲۱۶.    
۶۷. سیوطی‌، جلال‌الدین‌، طبقات‌ الحفاظ، ج۱، ص۳۴۷.    
۶۸. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، ج۱، ص۴۳۲.    
۶۹. کحاله‌، عمررضا، المنتخب‌ من‌ مخطوطات‌ المدینة المنورة.
۷۰. بابانی بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیه العارفین، ج۱، ص۵۱۳.    
۷۱. ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج۱۱، ص۲۱۶.    
۷۲. سیوطی‌، جلال‌الدین‌، طبقات‌ الحفاظ، ج۱، ص۳۴۷.    
۷۳. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، ج۱، ص۴۳۲.    
۷۴. بابانی بغدادی، اسماعيل بن محمد، ایضاح‌ المکنون‌، ج۲، ص۲۰۹.
۷۵. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، ج۱، ص۴۳۲.    
۷۶. بابانی بغدادی، اسماعيل بن محمد، ایضاح‌ المکنون‌، ج۲، ص۲۰۶.
۷۷. بابانی بغدادی، اسماعيل بن محمد، ایضاح‌ المکنون‌، ج۲، ص۲۰۶.
۷۸. بابانی بغدادی، اسماعيل بن محمد، ایضاح‌ المکنون‌، ج۲، ص۳۲۵.
۷۹. بابانی بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیه العارفین، ج۱، ص۵۱۳.    
۸۰. ابن‌ ابی‌یعلی‌، محمد، طبقات‌ الحنابلة، ج۲، ص۵۵.    
۸۱. سیوطی‌، جلال‌الدین‌، طبقات‌ الحفاظ، ج۱، ص۳۴۷.    
۸۲. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۳۴.    
۸۳. ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج۱۱، ص۲۱۶.    
۸۴. بابانی بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیه العارفین، ج۱، ص۵۱۳.    
۸۵. حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون عن أسامی الکتب و الفنون، ج۲، ص۱۴۴۰.    
۸۶. ابن‌ ابی‌یعلی‌، محمد، طبقات‌ الحنابلة، ج۲، ص۵۵.    
۸۷. علیمی‌، عبدالرحمان‌، المنهج‌، ج۲، ص۲۳.
۸۸. بابانی بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیه العارفین، ج۱، ص۵۱۳.    
۸۹. بابانی بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیه العارفین، ج۱، ص۵۱۳.    
۹۰. بابانی بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیه العارفین، ج۱، ص۵۱۳.    
۹۱. حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون عن أسامی الکتب و الفنون، ج۲، ص۱۴۵۸.    
۹۲. بابانی بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیه العارفین، ج۱، ص۵۱۳.    
۹۳. بابانی بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیه العارفین، ج۱، ص۵۱۳.    
۹۴. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۳۴.    


۹ - منبع


دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن ابی حاتم»، ج۲، ص۷۹۱.    
مهدوی، سید مصلح‌الدین، اعلام اصفهان، ج۱، ص۱۴۸.    






آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.